Kariery ojców – czy i dlaczego powinny być przedmiotem diagnozy i dyskusji w instytucjach wsparcia społecznego? Głos w dyskusji

Pojęcie kariery w perspektywie socjologii pomocy społecznej i pracy socjalnej ma zasadniczo dwa znaczenia. Przede wszystkim oznacza zmiany pozycji społecznych, „standardowy ciąg podejmowanych przez jednostkę ról społecznych i zajmowanych (zdobywanych) pozycji o wzrastającym prestiżu społecznym, najczęściej związany z działalnością zawodową lub polityczną” (K.Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Toruń 2022, s. 92). Może też wiązać się z „robieniem kariery” w roli klienta pomocy społecznej.

Tu z kolei pojawiają się dwie możliwości. Po pierwsze, można zajmować pozycję klienta pomocy społecznej i starać się w niej trwać. Po drugie, można, korzystając z własnych i systemowych zasobów, zmieniać swoje położenie i projektować wspólnie z pracownikiem socjalnym, asystentem rodziny proces usamodzielnienia, by wyjść z pozycji klienta pomocy społecznej.  

Pozycja klienta pomocy społecznej może zatem mieć dwojaki charakter – albo stawiać klienta pomocy społecznej w pozycji dyskryminującej, albo predestynować go do lepszego życia (pozycja predestynująca). Z pomocy społecznej korzystają ludzie znajdujący się w wielorakich trudnościach i kryzysach życia osobistego, zawodowego, rodzinnego, pragnący poprawić sytuację własną i bliskich. Zajęcie pozycji klienta pomocy społecznej może ich wspierać na drodze do lepszego życia. Może też stać się ona pozycją dyskryminującą, albowiem zajęcie jej nie tylko nie uwalnia potencjałów klienta i potencjałów środowiska zamieszkania oraz profesjonalistów, ale może wręcz pogłębiać zastane trudności klienta i szeroko rozumianego środowiska społecznego. Kariera w tej sytuacji oznaczać będzie zmianę z pozycji dyskryminującej na pozycje predestynujące albo odwrotnie, z pozycji potencjalnie predestynującej do faktycznie dyskryminującej. I wówczas mamy do czynienia z karierą dewiacyjną. „Takie pozycje, które zwiększają szanse zajęcia innej pozycji w sekwencji pozycji czy w karierze zawodowej – podkreśla Piotr Sztompka – nazwiemy pozycjami predestynującymi. I odwrotnie, takie, które utrudniają lub nawet zamykają dalszy krok kariery, nazwiemy pozycjami dyskryminującymi” (P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 123,133).  

Pytania, które należałoby w związku z tym rozróżnieniem postawić, brzmią następująco: 

1. W stosunku do jakich grup i kategorii ojców możemy mówić o pożądanym społecznie kierunku zmiany pozycji? Czy bycie klientem pomocy społecznej uwolniło w instytucji wsparcia społecznego, w kliencie, w środowisku zamieszkania potencjał zmiany?  
2. Jakie powinny być spełnione warunki po stronie instytucji wsparcia społecznego (pomocy społecznej, organizacji trzeciego sektora, wyznaniowych, pracy socjalnej) oraz badaczy tych instytucji i przedstawicieli zawodów pomocowych, którzy w nich pracują, aby ojcowie otrzymali trafne wsparcie podczas pełnienia swojej życiowej roli? 

Kariera dewiacyjna to pojęcie obecne w socjologii problemów społecznych. Zaproponował je Howard S. Becker (Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, Warszawa 2009), budując sekwencyjny model dewiacji. Z perspektywy celów działania instytucji wsparcia społecznego i środowisk tak zwanych zawodowych pomagaczy, przyjęcie perspektywy wyznaczonej przez sekwencyjny model dewiacji powoduje, iż dla profesjonalistów oraz instytucji wsparcia społecznego kluczowe stają się następujące kroki:  

• określenie rodzaju dewiacji z jaką ma się do czynienia (jawna-ukryta),  
• zdiagnozowanie etapów jednostkowych i grupowych karier dewiacyjnych,  
• poznanie zasad towarzyszących karierom dewiacyjnym,  
• ustalenie sposobów funkcjonowania klientów / podopiecznych w środowisku zamieszkania,  
• zdefiniowanie stosunku mieszkańców do dewiacji.  

Dopiero po wykonaniu pracy koncepcyjnej i empirycznej można projektować i w następstwie zbudować trafne strategie wsparcia w wymiarze indywidualnym, instytucjonalnym i środowiskowym, aby beneficjentami takiego projektu mogli być, obok osób i rodzin wymagających wsparcia, wszyscy mieszkańcy społeczności lokalnej. Przyjęcie tej perspektywy nie ogranicza bowiem zmiany do wdrażania modelu kontroli dewianta, ale potencjalnie może i powinno spowodować szereg zmian w spojrzeniu na dewianta i dewiacje w środowisku zamieszkania.   

Pytania, które należałoby w związku z tym rozróżnieniem postawić, brzmią następująco: 

1. Na jakich etapach dewiacyjnej kariery są proponowane strategie wsparcia umożliwiające wyjście z dewiacji? Jakie to strategie? Które z nich są preferowane, a które marginalizowane przez pomoc społeczną, organizacje trzeciego sektora i wyznaniowe? 
2. Jakie strategie w ramach pomocy społecznej i pracy socjalnej są kierowane do środowiska zamieszkania? Które z nich są bardziej skuteczne w poprawie sytuacji osób etykietowanych w środowisku zamieszkania? 
3. Na czym polegają zmiany w spojrzeniu na dewianta i dewiację w środowisku zamieszkania? Jak je wdrażać, mierzyć, stabilizować?  

Pojęcie kariery w każdym z wymienionych znaczeń daje instytucjom wsparcia społecznego możliwość zmiany perspektywy działania. Zmiana ta odnosi się do: 

1. Przejścia z koncentrowania się na niedoborach i deficytach klientów na poszukiwanie potencjałów instytucji wsparcia społecznego, formalnych i nieformalnych grup w środowisku zamieszkania oraz środowisk tak zwanych zawodowych pomagaczy. 
2. Pełniejszej koncentracji na budowaniu wielorakich relacji w przestrzeni międzyludzkiej. Relacje te sprzyjają kształtowaniu różnorodnych rodzajów więzi społecznych przez tworzenie miejsc do kontaktów społecznych, budowanie stosunków społecznych między ludźmi, grupami, instytucjami i organizacjami, wzmocnienie widzenia siebie nawzajem w tej przestrzeni. 
3. Większej dbałości o warunki dla budowania tożsamości indywidualnych i kolektywnych np. związanych z opieką oraz wsparcia w kryzysie i po przebytej traumie (konsekwencje kryzysu humanitarnego, zjawiska uzależnienia i współuzależnienia, straty, bycia ofiarą przemocy i agresji). 

Kluczową kwestią, aby uruchomić i podtrzymać perspektywę zmiany sposobu funkcjonowania instytucji wsparcia społecznego, jest tworzenie warunków do łączenia wysiłków badaczy i teoretyków współczesnego ojcostwa oraz wysiłków praktyków. Będąca w posiadaniu obu grup wiedza na temat ojcostwa i jego uwarunkowań – a mowa o grupach, które aktywnie towarzyszą przemianom ojcostwa, analizują problemy, trudności, wyzwania stojące dziś przed ojcami – powinna przenikać się, uzupełniać i uaktualniać. Dla funkcjonowania instytucji wsparcia społecznego wiedza stanowi zasób organizacyjny, umożliwiający tworzenie trafnych strategii wsparcia karier klienckich. Z kolei dla środowisk zawodowych jest kapitałem społeczno-kulturowym. Niewiele wiemy na temat uruchomionych procesów budowania wiedzy multi-, inter- i transdyscyplinarnej między teoretykami i badaczami a praktykami. Podobnie jak o sposobach (modelach wzorcowych w rozumieniu Maxa Webera) tworzenia jej w kooperacji teoretyków z praktykami. Interesujące są przede wszystkim procesy toczące się w przestrzeni lokalnej i regionalnej – z uwagi na odmienność kontekstów społecznych, demograficznych, kulturowych, gospodarczych, politycznych, w jakich podejmowane są starania o rzetelną wiedzę na temat funkcjonowania ojców i opracowanie trafnych strategii wspomagania mężczyzn w tej roli przez instytucje wsparcia społecznego i środowiska zawodowe. 

Warto też podkreślić, że zainteresowani i zaangażowani teoretycy oraz badacze zagadnień dotyczących współczesnego ojcostwa i przemian roli ojca powinni uwzględnić specyficzny status kwestii ojcowskiej w pomocy społecznej i w pracy socjalnej. Wydaje się, że instytucje wsparcia społecznego – choć bezpośrednio zmierzają się z konsekwencjami kryzysów i wyzwań, jakie są udziałem ojców korzystających z ich wsparcia – nadają mężczyznom w rolach ojców, borykających się z różnymi trudnościami, status problemu pozornie jawnego. „Problem społeczny, któremu nadajemy status problemu pozornie jawnego, cechuje upublicznienie, a nawet upolitycznienie go w publicznym dyskursie, często w atmosferze potęgowania zagrożeń (paniki moralnej), wynikającej z dyskusji nad jego widocznymi oraz przewidywalnymi konsekwencjami społecznymi. Jawność tak zdefiniowanego problemu wiąże się z jego dyskutowaniem, argumentowaniem, przekonywaniem o obecności zjawisk, ocenianych przez różne grupy jako niepożądane, w świadomości społecznej. Pozorność wynika ze specyfiki diagnozowania i planowania interwencji społecznych. Niepełność i fragmentaryczność diagnoz oraz instrumentalne traktowanie problemu społecznego w grach między grupami w toku planowania celów i strategii interwencji, wzmaga nietrafność wzorów interwencji społecznych” (M. Racław, D. Trawkowska, W stronę zaradności? Strategie kształtowania zaradności beneficjentek systemu pomocy i integracji społecznej na przykładzie samotnych matek, w: Zaradność społeczna. Współczesne przejawy i ograniczenia, red. A. Kotlarska-Michalska, P. Nosal, Poznań 2016, s. 147-148). Przedstawiona teza na temat statusu ojcostwa wspieranego przez instytucje wsparcia społecznego, a w szczególności przez pomoc społeczną wymaga bardziej szczegółowego uzasadnienia i dalszej dyskusji na temat przebiegu karier ojcowskich i sposobów ich wspierania. 

Artykuł jest komentarzem do raportu Postawy Polaków wobec rodzicielstwa i ojcostwa - najnowszego raportu Think Tanku Tato.Net. To materiał interesujący i pożyteczny dla osób i instytucji w różnych wymiarach wspierających dzisiejszych rodziców. 

Raport dostępny bezpłatnie >> 

Pobierz raport Postawy Polaków wobec rodzicielstwa i ojcostwa